تاخیر در گفتار کودک؛ چرا حرف نمی‌زند و چه زمانی باید نگران شویم؟

تاخیر در گفتار کودک نوعی اختلال ارتباطی است، که ممکن است به دلایل مختلفی در سال‌های رشد بروز پیدا کند. بسیاری از والدین هنگامی متوجه مشکل می‌شوند که کودک در مقایسه با همسالان خود واژه‌های کمتری به کار می‌برد و در ساخت جمله‌های ساده با مشکل روبه‌رو است. رشد گفتار با درک کلمات و توانایی بیان آن‌ها پیش می‌رود و هرگونه کندی در این مسیر، روند ارتباط‌گیری کودک را تحت تاثیر قرار می‌دهد. بیشتر کودکان بین یک تا یک و نیم سالگی چند کلمه می‌گویند و تا 3 سالگی قادر به ساخت جمله‌های کوتاه با همین کلمات خواهند بود.

منظور از تاخیر در گفتار کودک چیست؟

اختلال تاخیر در گفتار، زمانی مطرح می‌شود که کودک در سن مورد انتظار توانایی لازم برای تولید واژه یا جمله را به دست نیاورده باشد. این وضعیت به کند بودن روند رشد مهارت‌های گفتاری اشاره دارد و می‌تواند بخش‌های مختلفی از فرایند ارتباط را تحت تاثیر قرار دهد. کودکی که دچار این مشکل است واژه‌های کمی تولید می‌کند یا در رساندن منظور خود با دشواری روبه‌رو می‌شود. این مسئله گاهی همراه مشکلاتی در درک زبان نیز دیده شده، که سرعت رشد را از الگوی معمول دور می‌کند.

تاخیر در گفتار کودک انواع مختلفی دارد و هر کدام به شکلی توانایی ارتباط‌گیری کودک را محدود می‌کنند. زمانی که کودک نمی‌تواند به نقاط عطف رشد مناسب سن خود برسد باید احتمال وجود چنین مشکلی بررسی شود. تشخیص دقیق تنها بر عهده گفتاردرمانگر است و پس از مشخص شدن علت، انتخاب روش مناسب درمان، اهمیت زیادی دارد. در این مرحله والدین باید روند درمان را جدی بگیرند و برای بهبود مهارت‌های گفتاری کودک تلاش بیشتری داشته باشند.

منظور از تاخیر در زبان چیست؟

تاخیر در زبان به وضعیتی گفته می‌شود که کودک در درک و برقراری ارتباط کلامی و غیرکلامی دچار مشکل است و سرعت پیشرفت او در مهارت‌های زبانی کمتر از حد انتظار مشاهده می‌شود. این مشکل می‌تواند خود را به صورت سختی در فهم واژه‌ها، محدود بودن تعداد کلمات قابل استفاده یا ناتوانی در ساخت جمله‌های ساده نشان دهد. در نتیجه کودک بیشتر از اشاره یا حرکات برای رساندن منظور خود استفاده می‌کند.

چه تفاوتی میان تاخیر در زبان و تاخیر در گفتار کودک وجود دارد؟

تشخیص تفاوت‌های این دو چندان ساده نیست، چرا که اغلب در کنار هم دیده می‌شوند، اما ماهیت متفاوتی دارند. تاخیر گفتار به جنبه جسمی تولید صدا مربوط است. کودک در این حالت برای بیان واژه‌ها تلاش می‌کند اما در ساخت صداهای درست مشکل دارد. بنابراین ناتوانی او در درک زبان یا ارتباط غیرکلامی نیست، بلکه مسئله اصلی محدود بودن ظرفیت تولید گفتار است.

اما تاخیر زبان دامنه گسترده‌تری از مهارت‌های ارتباطی از جمله کلامی و غیرکلامی را دربر می‌گیرد و هم بر درک و هم بر بیان تاثیر می‌گذارد. کودکی که این مشکل را تجربه می‌کند ممکن است بتواند صدای صحیح تولید کند و چند واژه بگوید، اما قادر به ساختن جمله‌های قابل فهم نیست یا پیام دیگران را به راحتی دریافت نمی‌کند. گاهی کودک تنها یکی از این دو نوع اختلال را دارد و گاهی هر دو در کنار هم ظاهر می‌شوند که در این صورت ارزیابی دقیق اهمیت بیشتری پیدا می‌کند.

علائم تاخیر در گفتار کودک

این علائم در سنین مختلف ظاهر می‌شوند و نشان می‌دهند کودک در مسیر طبیعی رشد گفتاری پیش نمی‌رود:

• نبود نشانه‌های ارتباطی تا ۱۲ ماهگی:

کودک در این سن باید با صداها، واکنش‌های ساده، نگاه یا اشاره، ارتباط اولیه را برقرار کند. اما در صورتی‌که هیچ تلاشی برای رساندن نیاز یا درخواست دیده نشود لازم است روند رشد او زیر نظر متخصص بررسی شود.

• محدود بودن واژه‌ها و دشواری در ترکیب کلمات:

اگر حرف نزدن کودک 2.5 ساله با محدودیت کمتر از پنجاه واژه همراه باشد یا نتواند دو کلمه را کنار هم قرار دهد احتمال تاخیر در گفتار کودک مطرح خواهد بود. ناتوانی در دنبال کردن دستورهای ساده نیز می‌تواند یک نشانه مهم باشد.

• ناتوانی در ساخت جمله‌های قابل فهم تا ۳ سالگی:

کودکی که توان ساخت جمله‌های ساده را ندارد یا دستورهای چندمرحله‌ای را نمی‌فهمد، رشد زبانی کندی دارد. بنابراین زمانی که دامنه لغات کودک 3 ساله بسیار محدود باشد و کودک نسبت به کتاب یا سوال‌های ساده علاقه نشان ندهد، باید این علائم جدی گرفته شوند.

• باقی ماندن مشکل گفتاری در سن پیش‌دبستانی:

حرف نزدن کودک 4 ساله و 5 ساله که مطابق با سن پیش‌دبستانی است، می‌تواند با حذف واژه‌های مهم همراه باشد، بخشی از دستور زبان را نفهمد یا در انتخاب واژه مناسب مشکل پیدا کند.

• ارتباط علائم با مشکلات زمینه‌ای:

وجود شرایطی مانند کم‌شنوایی، ASDیا سندرم‌های ژنتیکی می‌تواند دلیل تاخیر گفتاری باشد. اما اگر کودک از نظر جسمی سالم است و نشانه‌ها در چند مرحله رشدی ادامه پیدا کرده‌اند، بهتر است ارزیابی تخصصی بدون تاخیر انجام شود.

علت دیر حرف‌زدن کودکان چیست؟

1- اختلال‌های شنوایی

یکی از رایج‌ترین دلایل تاخیر در گفتار کودک، کم‌شنوایی است؛ چرا که کودک برای یادگیری واژه‌ها و شکل‌گیری گفتار، ابتدا باید الگوهای صوتی محیط را بشنود. وقتی شنوایی مختل باشد، مغز ورودی کافی برای پردازش زبان دریافت نمی‌کند و همین موضوع روند تولید صداها، درک کلمات و برقراری ارتباط را کند می‌کند. در بسیاری از موارد، اختلال شنوایی به عنوان علت تاخیر در تکلم شناخته می‌شود و تشخیص زودهنگام آن می‌تواند از بروز مشکلات گسترده‌تر در رشد زبانی و اجتماعی جلوگیری کند.

2- اوتیسم و چالش‌های ارتباطی

هرچند همه کودکان دارای اوتیسم دچار تاخیر گفتار نمی‌شوند، اما این اختلال اغلب فرایند ارتباط‌گیری را تحت تاثیر قرار می‌دهد. کودکان طیف اوتیسم ممکن است به صداها واکنش متفاوتی نشان دهند، تماس چشمی محدودی برقرار کنند یا توجه کمتری به هر چیزی داشته باشند؛ عواملی که همگی بر رشد زبان اثر می‌گذارند. آن‌ها واژه‌ها را به کار می‌برند، اما برای استفاده کاربردی از زبان، ساخت جملات یا تعامل دوسویه با دیگران با چالش روبرو می‌شوند. بنابراین ریشه دیر حرف‌زدن در این کودکان بیشتر به سبک پردازش متفاوت مغز مربوط است.

3- ناتوانی‌های ذهنی

ناتوانی‌ ذهنی از دلایل مهم تاخیر در گفتار کودک به حساب می‌آید؛ چرا که این نوع مشکل اغلب سرعت پردازش اطلاعات، درک مفاهیم و یادگیری زبان را کاهش می‌دهد. کودکی که توانایی شناختی کمتر یا اختلال یادگیری دارد، اغلب با فهم ساختار جمله، پیدا کردن واژه مناسب یا دنبال‌کردن دستورالعمل‌ها به مشکل برمی‌خورد. بنابراین نارساخوانی یا مشکلات یادگیری زبانی می‌توانند به طور مستقیم روند گفتار را مختل کنند و نیازمند مداخله تخصصی باشند.

4- عوامل روانی ـ اجتماعی و محیطی

شرایط محیطی و وضعیت روانی کودک تاثیر مستقیمی بر رشد گفتار او دارند. کودکانی که در محیط‌هایی با کمبود محرک زبانی رشد می‌کنند یا از تعامل کافی با والدین برخوردار نیستند، فرصت یادگیری طبیعی زبان را از دست می‌دهند. بی‌توجهی والدین، نبود گفت‌وگوی روزمره یا حتی مشکلاتی مانند اضطراب، بیش‌فعالی یا فشارهای روانی می‌توانند مسیر یادگیری گفتار را مختل کنند. به‌ویژه در مورد بیش‌فعالی، مطالعات نشان داده‌اند که بی‌قراری و دشواری تمرکز ممکن است باعث شود کودک زمان کافی برای گوش دادن، پردازش و تولید زبان نداشته باشد و این موضوع روند حرف‌زدن را به تعویق بیندازد.

انواع تاخیر در گفتار کودک

انواع آن به‌طور کلی در سه گروه اصلی قرار می‌گیرد: پذیرا، بیانی و نوع ترکیبی. هرکدام از این الگوها نشان‌دهنده نوع متفاوتی از چالش‌های زبانی هستند و تشخیص آن‌ها تنها از طریق ارزیابی تخصصی امکان‌پذیر است. شدت و مدت بروز این الگوها در کودکان متفاوت است و گفتاردرمانگر برای برنامه‌ریزی درمان، تفاوت‌های میان آن‌ها را با دقت بررسی می‌کند.

• تاخیر در گفتار پذیرا: در این نوع، کودک در درک زبان و تفسیر پیام‌های گفتاری مشکل دارد. بنابراین مفهوم واژه‌ها را دیرتر یاد می‌گیرد یا در دنبال‌کردن مکالمات دچار سردرگمی می‌شود.
• تاخیر در گفتار بیانی: اگر تاخیر در گفتار کودک از نوع بیانی باشد، کودک از نظر درک زبان عملکرد بهتری دارد، اما هنگام بیان کلمات، ساخت جمله یا استفاده از واژه‌های مناسب به مشکل می‌خورد. بنابراین کمتر حرف می‌زند، و نمی‌تواند حتی جمله‌های کوتاه بسازد یا برای توضیح نیازهای خود از واژه‌های محدود استفاده کند.
• تاخیر ترکیبی (پذیرا ـ بیانی): در نوع ترکیبی، هم دریافت و هم بیان تحت تاثیر قرار می‌گیرد. کودک در فهم زبان و بیان آن هم‌زمان دشواری دارد و این وضعیت اغلب پیچیده‌تر از دو نوع دیگر است. بر همین اساس، کودکان دارای این الگو به برنامه‌ریزی درمانی طولانی‌تر و مداخلات منسجم‌تری نیاز دارند.

دیر حرف زدن کودکان بر اثر کمبود برخی از ویتامین‌ها

هر چند علت تاخیر در تکلم نمی‌تواند به طور مستقیم با کمبود ویتامین‌های خاصی در ارتباط باشد اما رشد و تکامل مغز و سیستم عصبی کودکان به تامین برخی ویتامین‌ها وابسته است. بنابراین هر نوعی کمبودی می‌تواند رشد گفتاری و مهارت‌های زبانی کودکان را دچار اختلال کند:

• ویتامین B۱۲: کمبود ویتامین B۱۲ بیشتر بر رشد عصبی اثر می‌گذارد و می‌تواند پردازش زبان، توجه و سرعت یادگیری کودک را کاهش دهد. کودکانی که رژیم غذایی محدودی دارند بیشتر در معرض این کمبود قرار می‌گیرند؛ بنابراین ضرورت دارد که میزان نیاز آن‌ها به این ویتامین بررسی شود.
• ویتامین D: کمبود ویتامین D گاهی با تاخیر در گفتار کودک دیده می‌شود و می‌تواند عملکرد سلول‌های عصبی و الگوهای رشدی را تحت تاثیر قرار دهد. کودکانی که نور کافی دریافت نمی‌کنند بیشتر دچار این مشکل می‌شوند و به ارزیابی تغذیه‌ای نیاز دارند.
• آهن (Iron): کاهش آهن در بدن اغلب توان تمرکز، یادگیری واژه و پردازش پیام‌های گفتاری را مختل می‌کند. بنابراین با کمبود آهن، سرعت رشد شناختی نیز پایین می‌آید و باعث می‌شود کودک در جمله‌سازی یا دنبال‌کردن دستورهای ساده ضعف داشته باشد.
• روی (Zinc): کمبود روی عملکرد مغز و توجه پایدار را تضعیف می‌کند و کودک در فراگیری زبان، پردازش مفاهیم جدید و حفظ دامنه واژه‌های مناسب کندتر پیش می‌رود. این ریزمغذی در شکل‌گیری مسیرهای عصبی نقش مهمی دارد و سیستم ایمنی را نیز تحت تاثیر قرار می‌دهد.
• امگا ۳ (اسیدهای چرب ضروری): مصرف ناکافی امگا۳ که از اسیدهای چرب ضروری است سرعت تکامل مغز را کاهش می‌دهد و بر توانایی کودک در یادگیری زبان و مهارت‌های شناختی اثر می‌گذارد. این مشکل بیشتر در رژیم‌های غذایی با مصرف پایین منابع دریایی دیده می‌شود.

جمع‌بندی

تاخیر در گفتار کودک را باید با بررسی نشانه‌هایی مانند محدود بودن واژه‌ها، دشواری در جمله‌سازی یا ضعف در درک پیام‌ها مورد توجه قرار دارد. این وضعیت می‌تواند تحت تاثیر عوامل مختلفی مانند مشکلات شنوایی، اختلال‌های رشدی، شرایط محیطی یا کمبود برخی ویتامین‌ها ظاهر شود و نیازمند ارزیابی دقیق است تا مسیر مناسب برای مداخله و درمان مشخص شود.

در نهایت نیز رشد گفتار کودکان به حمایت، توجه و مداخله به‌موقع وابسته است و انتخاب یک مرکز تخصصی می‌تواند روند درمان را هدفمندتر کند. اگر نشانه‌هایی از کند بودن روند رشد گفتار یا ضعف در مهارت‌های ارتباطی فرزندتان مشاهده می‌کنید، می‌توانید برای ارزیابی و دریافت راهنمایی تخصصی از خدمات آنلاین و حضوری مرکز روان تحلیلی ایرانیان بهره بگیرید.

سوالات متداول

حرف نزدن کودک تا چه سنی طبیعی است؟

تا ۱۸ ماهگی گفتن چند واژه قابل قبول است، اما ناتوانی در جمله‌سازی ساده تا دو سالگی، نیازمند بررسی تخصصی و ارزیابی توسط گفتاردرمانگر است.

چرا برخی از کودکان زودتر و دسته‌ای دیرتر صحبت‌کردن را شروع می‌کنند؟

تفاوت‌های فردی، کیفیت تعامل والدین، توانایی‌های شناختی، محیط و شرایط رشد باعث می‌شوند برخی کودکان سریع‌تر و برخی دیرتر مهارت‌های گفتاری را شکل دهند.

نشانه‌های مهمی که والدین باید درباره تاخیر گفتار کودک، جدی بگیرند چیست؟

محدود بودن واژه‌ها، ناتوانی در ساخت جمله، ضعف در درک دستورها، استفاده زیاد از اشاره و نداشتن پیشرفت گفتاری در چند ماه پیاپی نیازمند ارزیابی تخصصی است.