مصرف مواد مخدر و الکل؛ از وابستگی تا درمان | آنچه باید بدانید
مصرف مواد مخدر و الکل یکی از چالشهای بزرگ و فراگیر در جوامع معاصر است که تنها محدود به یک گروه سنی، طبقه اجتماعی یا فرهنگی نیست. این پدیده وحشتناک و مخرب میتواند بر زندگی افراد، خانوادهها و کل جامعه اثرات عمیق و دردناکی بگذارد. اگر شما یا عزیزانتان با این چالش روبهرو هستید، نگران نباشید! این مطلب قرار است نقشه راه شما برای درک بهتر این موضوع و رسیدن به قله سلامتی باشد.
مصرف مواد مخدر و الکل چیست؟
بیایید تعارف را کنار بگذاریم و خیلی دوستانه صحبت کنیم. بسیاری از افراد مصرف مواد مخدر و الکل را فقط برای تجربه یک حس جدید یا فرار از خستگی شروع میکنند؛ اما از نظر علمی این مواد شیمیایی وقتی وارد سیستم عصبی ما شوند؛ نحوه عملکرد مغز را تغییر میدهند.
مصرف
این مرحله شامل استفادههای گذرا است. برای مثال، کسی که در یک مراسم خاص یک لیوان نوشیدنی الکلی مینوشد یا بیماری که برای تسکین درد جراحی، طبق دستور پزشک مسکن مصرف میکند. در این مرحله، فرد هنوز بر رفتار خود کنترل کامل دارد.
سوءمصرف
زمانی که مصرف مواد مخدر و الکل از الگوهای عادی خارج شده و به فرد یا اطرافیانش آسیب میرساند، وارد مرحله “سوءمصرف” میشویم. در این مرحله فرد از ماده، برای فرار یا تغییر خلق استفاده میکند. برای مثال کارمندی که برای تحمل جلسات طولانی و اضطرابآور، بهطور مداوم از قرصهای آرامبخش (بدون نسخه) استفاده میکند. او هنوز “معتاد” نیست، اما در حال سوءاستفاده از دارو برای فرار از واقعیت است.
وابستگی
اینجاست که مغز بازنویسی میشود! در مرحله وابستگی، بدن به حضور ماده مخدر عادت کرده و بدون آن نمیتواند عملکرد طبیعی داشته باشد. در این سطح، فرد دیگر برای “لذت” مصرف نمیکند، بلکه برای “عادی بودن” و فرار از دردهای خماری دست به مصرف میزند.
تفاوت مصرف تفننی با وابستگی به مواد چیست؟
بسیاری از افراد با این باور غلط که”من فقط تفننی مصرف میکنم و هر وقت بخواهم کنار میگذارم” وارد چرخه اعتیاد میشوند. براساس تحقیقات انجام شده، حدود %۲۰ از کسانی که این کار را بهصورت تفننی آغاز میکنند، بهدلیل ویژگیهای ژنتیکی و محیطی، در کمتر از یک سال به وابستگی کامل میرسند.
مصرف تفننی اغلب:
- بهصورت کنترلشده و محدودتر است.
- عواقب منفی جدی برای سلامت یا زندگی اجتماعی ندارد.
- فرد میتواند برای مدتهای طولانی از آن امتناع کند.
- در شرایط خاص و محدود انجام میشود.
اما در وابستگی یا اعتیاد به الکل و مواد:
- مصرف، از کنترل فرد خارج شده است.
- عواقب شدید و مخربی برای سلامت جسمی، روانی و اجتماعی او دارد.
- فرد بدون مصرف حالت عادی ندارد.
- بهصورت مداوم و غیرقابل کنترل ادامه مییابد.
چه زمانی مصرف به یک مشکل جدی تبدیل میشود؟
زمانی که مصرف مواد مخدر و الکل به “اولویت اول” زندگی تبدیل شود، روابط عاطفی آسیب ببینند، فرد برای تهیه ماده دچار اضطراب شود و یا برای رسیدن به حالت قبلی (نعشگی)، نیاز به دوز بالاتری داشته باشد؛ مصرف به یک بیماری جدی تبدیل شده است و باید هرچه سریعتر درمان شود.
چرا افراد به مصرف مواد و الکل روی میآورند؟
پاسخ این پرسش، پیچیده و چندوجهی است و عوامل متعددی را در بر میگیرد:
عوامل روانی
مصرف مواد مخدر و الکل اغلب؛ از درونیترین احساسات و رنجهای روانی سرچشمه میگیرد.افسردگی، اضطراب، استرس، عزتنفس پایین و تروماهای روانی میتوانند زمینهساز پناه بردن افراد به مواد مخدر و الکل برای فرار از واقعیت یا تسکین دردهای درونی باشند.
عوامل اجتماعی
فشار همسالان، دسترسی آسان به مواد، فقر، بیکاری و فقدان حمایتهای اجتماعی، همگی از عوامل مهم گرایش به اعتیاد هستند. زمانی که کشیدن “گل” و “ویپ” در جمعهای دوستانه، ارزش یا نشانه برتری باشد؛ در چنین شرایطی، فرد برای حفظ جایگاه خود و همرنگ شدن با جماعت، آگاهانه یا ناخودآگاه به سمت اولین تجربه مصرف سوق داده میشود.
عوامل خانوادگی
سابقه اعتیاد در خانواده، اختلافات خانوادگی، فقدان محبت و توجه والدین و محیط متشنج، ریسک ابتلا به اعتیاد را افزایش میدهد. برای نمونه، جوانی که در کودکی شاهد خشونت خانگی بوده، حالا برای ساکت کردن کابوسها و افکار مزاحم به تریاک یا هروئین پناه میبرد تا مغزش را “خاموش” کند.
عوامل زیستی و ژنتیکی
آیا میدانستید ژنتیک ۴۰ تا %۶۰ مسئول خطر ابتلا به اعتیاد است؟ در واقع، استعداد ارثی تعیین میکند که مغز ما چگونه با مواد مخدر برخورد کند؛ بههمین دلیل است که هر فرد تجربه و واکنش متفاوتی در برابر این مواد از خود نشان میدهد.
علائم وابستگی به مواد مخدر و الکل
تشخیص بهموقع وابستگی، گام نخست در مسیر درمان است. علائم وابستگی به مواد را میتوان به 3 دسته اصلی تقسیم کرد:
- نشانههای جسمی: تغییر در اشتها و خواب، کاهش وزن شدید، گشاد شدن یا تنگ شدن مردمک چشم، لرزش دست و بدن، و بیتوجهی به بهداشت شخصی.
- نشانههای روانی: تغییرات خلقی ناگهانی، تحریکپذیری، اضطراب، افسردگی، پارانویا و از دست دادن علاقه به فعالیتهای لذتبخش قبلی.
- نشانههای رفتاری: دروغگویی، پنهانکاری، دزدی، غیبت از کار یا مدرسه، قطع ارتباط با دوستان و خانواده و صرف زمان و پول زیاد برای تهیه مواد.
مصرف مواد و الکل چه عوارض و پیامدهایی دارد؟
آسیبهای ناشی از مصرف مواد مخدر و الکل، تمام ابعاد زندگی را نشانه میگیرند:
عوارض کوتاهمدت
- ضعیف شدن قوه قضاوت و تصمیمگیری
- افزایش رفتارهای پرخطر و احتمال تصادف و صدمات
- سرایت عفونت (خطر HIVو هپاتیت در صورت استفاده از سرنگهای مشترک)
- اختلال خواب
عوارض بلندمدت
پیامدهای جسمانی
- آسیب کبدی و کلیوی(بهخصوص در اعتیاد به الکل)
- سرطانهای مختلف
- بیماریهای قلبی
- مشکلات تنفسی حاد
- ضعیف شدن ایمنی سیستم
- آسیب مغزی دائمی (از دسترفتن برخی قوای ذهنی برای همیشه)
پیامدهای روانی
- افسردگی مزمن
- اختلالات اضطرابی
- اختلالات شخصیتی
- خطر خودکشی (افراد وابسته 5تا 10 برابر بیشتر در معرض خطر خودکشی هستند)
پیامدهای اجتماعی و شغلی
- از دسترفتن شغل و درآمد
- فروپاشی روابط زناشویی
- فقر و بیخانمانی
- مشکلات قانونی
- انزوای اجتماعی و طرد شدن از جامعه
وابستگی روانی و جسمی؛ کدام خطرناکتر است؟
تعریف وابستگی روانی
وابستگی روانی، به احتیاج فرد به مصرف برای رسیدن به حالت روانی معین یا فرار از احساسات ناخوشایند گفته میشود. در این حالت:
- فرد به مواد برای آرام شدن، شادی یا کاهش اضطراب نیاز دارد.
- مداوم به مصرف مواد فکر میکند.
- علائم ترک بیشتر عاطفی و روانی هستند.
تعریف وابستگی جسمی
وابستگی جسمی یعنی بدن شخص از نظر فیزیولوژیکی به آن ماده احتیاج دارد. در این وضعیت:
- توقف ناگهانی مصرف منجر به علائم ترک شامل درد، تعریق و بیخوابی میشود.
- فرد به دوز بالاتری برای اثر مشابه، نیاز دارد.
- علائم ترک جسمانی و تغییرات فیزیولوژیکی ظاهر میشوند.
کدام خطرناکتر است؟
بسیاری از افراد با وابستگیهای ترکیبی مواجه هستند و بهطور کلی، هر 2 نوع خطرناکاند:
وابستگی جسمی بهلحاظ توقف مصرف خطرناکتر است، زیرا:
- علائم ترک میتوانند شدید باشند.
- ممکن است، خطر جانی داشته باشد (بهخصوص در موارد اعتیاد به الکل یا بنزودیازپینها)
- نیاز به نظارت پزشکی دارد.
وابستگی روانی در درمان طولانیمدت مشکلساز است، زیرا:
- احتمال بازگشت اعتیاد بسیار بالا است.
- درمان روانی باید عمیق و طولانی مدت باشد.
- پیامدهای اجتماعی و شخصی میتوانند شدیدتر باشند.
نقش خانواده و حمایت اجتماعی در درمان
خانواده اولین و مهمترین دایره حمایتی فرد است و موفقیت در درمان بدون کمک آنها بسیار دشوار خواهد بود.
- پرهیز از سرزنش: سرزنش و تحقیر تنها باعث عقبنشینی بیمار و پناه بردن مجدد او به مواد میشود.
- آموزش خانواده: اعضای خانواده باید درباره ماهیت بیماری اعتیاد بیاموزند تا حمایت اصولی (و نه حمایت مخرب که منجر به تداوم مصرف میشود) ارائه دهند.
- ایجاد محیط امن: بازگشت فرد به محیطی آرام، به دور از تنش و محرکهای مصرف، شانس ماندگاری درمان را افزایش میدهد.
چه زمانی باید برای درمان اقدام کرد؟
اگر از ما بپرسید “بهترین زمان کی است؟” میگوییم: همین لحظه که این مطلب را میخوانید!
اما بهطور مشخص، اگر:
- تلاش کردهاید مصرف را کم کنید اما موفق نشدهاید.
- مصرف مواد باعث مشکل در روابط عاطفی یا کاری شما شده است.
- برای به دست آوردن مواد دست به کارهای خطرناک میزنید.
- دوز مصرفی شما مدام بالاتر میرود تا همان حس قبلی را بگیرید.
سخن آخر
اعتیاد، بیماری پیچیدهای، اما قابل درمان است. با آگاهی، اراده، حمایت و درمان مناسب، میتوان از دام اعتیاد رها شد و زندگی را دوباره آغاز کرد. هیچوقت برای شروع درمان دیر نیست. پس زمان را از دست ندهید! و همین حالا با مشاوران مرکز روان تحلیلی ایرانیان تماس بگرید؛ مراجعه به متخصص (روانپزشک و درمانگر اعتیاد) اولین و شجاعانهترین قدم برای بازگشت به زندگی عادی است.
سوالات متداول (FAQ)
1. آیا مصرف گهگاهی الکل یا مواد بهمعنای اعتیاد است؟
خیر، اما مصرف گهگاهی مثل حرکت روی لبه پرتگاه است و اغلب خیلی زود به وابستگی دائمی تبدیل میشود.
2. وابستگی روانی چیست و چگونه درمان میشود؟
یعنی ذهن شما برای شادی یا آرامش فقط به آن ماده تکیه کند؛ درمان آن هم با مشاوره و یادگیری مهارتهای ذهنی انجام میشود.
3. آیا ترک ناگهانی مواد یا الکل خطرناک است؟
بله، قطع ناگهانی میتواند شوک سنگینی به بدن وارد کند و باعث تشنج یا ایست قلبی شود؛ پس حتماً باید با کمک پزشک باشد.
4. درمان اعتیاد چقدر زمان میبرد؟
بدن در عرض 2 تا 3 هفته پاک میشود، اما برای اینکه ذهن و عادتها بهطور کامل درست شوند، حداقل یک سال مراقبت لازم است.
5. آیا امکان بازگشت به زندگی عادی پس از درمان وجود دارد؟
قطعاً؛ مغز انسان قدرت ترمیم بالایی دارد و بسیاری از افراد بعد از درمان، زندگی بسیار موفقتر و شادتری نسبت به قبل ساختهاند.
دیدگاهتان را بنویسید