رفتارهای پر خطر نوجوانان چیست و چرا به وجود می‌آید؟
رفتارهای پر خطر نوجوانان، موضوعی مهم در این دوره حساس و پرفرازونشیب است چرا که در این سنین، افراد به‌دنبال تجربه‌های جدید، آزمودن مرزها و شکل‌دهی به هویت خود هستند. با‌این‌حال، برخی از تجربیات می‌توانند با ریسک‌های قابل‌توجهی همراه باشند. اما مرز بین کنجکاوی و خطر کجاست؟ و چطور می‌توانیم با درک عمیق‌تر این رفتارها، در کنار نوجوانان باشیم و به آن‌ها کمک کنیم تا انتخاب‌های آگاهانه و سالمی داشته باشند؟
در این مطلب از مجله روانشناختی، ضمن بررسی رفتارهای پر خطر نوجوانان، روش‌های پیشگیری و مداخله را شرح می‌دهیم.
تعریف رفتارهای پرخطر نوجوانان
نوجوانی، دوره‌ی آزمون و خطا و کشف مرزها است. اما گاهی این جست‌وجو، به سمت رفتارهایی سوق پیدا می‌کند که «پرخطر» نامیده می‌شوند. بسیاری از رفتارهای پرخطر در این سن، ریشه در نیاز به استقلال یا پذیرفته‌شدن دارند. گاهی این رفتارها ممکن است؛ پیامدهای جدی جسمی، روانی، اجتماعی و قانونی را به‌دنبال داشته باشند و آینده‌ی فرد را تحت‌تأثیر قرار دهند.
انواع رفتارهای پرخطر در نوجوانان چیست و شامل چه مواردی می‌شود؟
رفتارهای پر خطر نوجوانان، انتخاب‌هایی هستند که به آسیب جسمی، بیماری، مشکلات قانونی یا از دست دادن فرصت‌ها در آینده منجر می‌شوند. این رفتارها به چند دسته اصلی تقسیم می‌شوند:
مصرف مواد مخدر و الکل
استفاده از سیگار، قلیان، الکل و انواع مواد مخدر مانند ماری‌جوانا، شیشه و مواد صنعتی، جز رفتارهای پر خطر در نوجوانان محسوب می‌شوند. آمارهای جهانی نشان می‌دهند که حدود %۸۰ ز نوجوانان حداقل یک بار مصرف الکل را تجربه کرده‌اند و سن شروع مصرف مواد مخدر در حال کاهش است. در برخی تحقیقات، سن شروع مصرف سیگار در ایران به ۱۲ تا ۱۳ سال رسیده‌است!
رفتارهای جنسی پرخطر
روابط جنسی محافظت‌نشده، یکی از رفتارهای پرخطری است که پیامدهای جدی مانند ابتلا به بیماری‌های مقاربتی را به‌دنبال دارد؛ این معضل در بسیاری از جوامع در حال افزایش است و توجه به آن اهمیت ویژه‌ای دارد.
رانندگی پرخطر
رانندگی پرخطر یکی از شایع‌ترین رفتارهای پر خطر نوجوانان و جوانان است. این رفتار شامل رانندگی با سرعت غیرمجاز، لایی‌کشی، نبستن کمربند ایمنی و رانندگی در حالت مستی یا پس از مصرف مواد مخدر می‌شود.
متاسفانه در سراسر جهان، تصادف رانندگی اصلی‌ترین علت مرگ‌ومیر در بازه سنی ۱۵ تا ۲۴ سال است. در ایران نیز، سهم نوجوانان و جوانان از مرگ و میر ناشی از حوادث رانندگی بسیار بالا است.
خشونت و پرخاشگری
درگیری فیزیکی، زورگیری، قلدری و حمل سلاح، نمونه رفتار پرخطر در نوجوانان هستند. براساس یک نظرسنجی، در برخی مدارس، بیش از %50 دانش‌آموزان تجربه قلدری یا مشاهده آن را گزارش کرده‌اند.
اختلالات خوردن
اختلالاتی مانند بی‌اشتهایی (آنورکسیا) و پرخوری عصبی (بولیمیا)، آسیب‌های جدی به سلامت جسمی و روانی نوجوانان وارد می‌کنند. دختران نوجوان به‌دلیل فشارهای اجتماعی برای لاغر بودن، بیشتر در معرض ابتلا به این اختلالات هستند.
آسیب رساندن به خود
خودزنی یا اقدامات منجر به خودکشی، از جدی‌ترین رفتارهای پرخطر نوجوانان هستند که نیاز به مداخله فوری دارند. خودکشی سومین عامل مرگ در نوجوانان و جوانان جهان است.
چرا نوجوانان به رفتارهای پرخطر گرایش پیدا می‌کنند؟
دلایل گرایش نوجوانان به انجام رفتارهای پرخطر پیچیده و چندوجهی است:
1. عوامل روانی
- کنجکاوی و هیجان‌طلبی: نوجوانان به‌دنبال تجربیات جدید و هیجان‌انگیز هستند و گاهی اوقات این کنجکاوی آن‌ها را به سمت رفتارهای پرخطر سوق می‌دهد.
- عدم آگاهی از پیامدها: نوجوانان ممکن است؛ به‌طور کامل از پیامدهای جدی رفتارهای پرخطر خود آگاه نباشند یا توانایی پیش‌بینی آن‌ها را نداشته باشند.
- نیاز به استقلال و خودمختاری: در این دوران، نوجوانان برای جدایی از والدین و کسب هویت مستقل در تلاش هستند و گاهی رفتارهای پرخطر را راهی برای اثبات استقلال خود می‌دانند.
- اعتمادبه‌نفس پایین و مشکلات روانی: نوجوانانی که اعتمادبه‌نفس پایینی دارند یا با مشکلاتی مانند افسردگی، اضطراب، یا اختلالات رفتاری مواجه هستند، بیشتر در معرض رفتارهای پرخطر قرار می‌گیرند. برای مثال نوجوانی که با افسردگی دست‌و‌پنجه نرم می‌کند، برای تسکین موقت، به مصرف مواد مخدر روی می‌آورد.
- عدم تکامل مغز: قسمت‌های مرتبط با کنترل تکانه و قضاوت در مغز نوجوانان هنوز در حال تکامل است؛ این موضوع منجر به تصمیم‌گیری‌های ناگهانی و بدون فکر خواهد شد.
2. عوامل اجتماعی و خانوادگی
- فشار همسالان: تمایل به تأییدشدن توسط گروه همسالان و ترس از طردشدن می‌تواند نوجوانان را وادار به انجام رفتارهایی کند که خودشان تمایلی به آن‌ها ندارند.
- مشکلات خانوادگی: تحقیقات نشان داده‌اند که نوجوانانی که رابطه خوبی با والدین خود دارند، کمتر به سمت رفتارهای پرخطر کشیده می‌شوند. خانواده ناپایدار، درگیری‌های والدین، سوءاستفاده، عدم نظارت کافی، یا عدم حمایت عاطفی، زمینه را برای رفتارهای پرخطر فراهم می‌کند.
- فقر و نابرابری اجتماعی: شرایط اقتصادی نامناسب و دسترسی محدود به امکانات، نوجوانان را به سمت رفتارهای پرخطر سوق می‌دهند.
- فقدان مهارت‌های زندگی: نوجوانانی که مهارت‌های لازم برای مقابله با استرس، حل مسئله، تصمیم‌گیری و ارتباط موثر را ندارند، آسیب‌پذیرتر هستند.
- الگوهای نامناسب: مشاهده رفتارهای پرخطر در محیط اطراف یا در رسانه‌ها بر نوجوان تأثیر منفی می‌گذارد.
روش‌های پیشگیری از رفتارهای پرخطر در نوجوانان
پیشگیری از رفتارهای پرخطر نیازمند یک رویکرد همه‌جانبه است که خانواده، مدرسه و جامعه در آن نقش مهمی دارند:
تقویت ارتباط والدین و نوجوانان
- گفت‌وگو آزاد و صمیمی: با نوجوان خود صحبت کنید، به حرف‌هایش گوش دهید و فضایی امن برای بیان دغدغه‌هایش فراهم کنید. مثال: به‌جای این‌که به نوجوان بگویید “تو نباید سیگار بکشی”، تلاش کنید با پرسیدن این سوال که “به نظرت چرا بعضی از افراد به سمت سیگار کشیدن می‌روند؟”، زمینه را برای درک و همدلی متقابل فراهم کنید.
- قوانین واضح و محکم: برای نوجوان خود مرزهای مشخصی تعیین کنید و بر اجرای آن‌ها نظارت داشته باشید.
- حمایت عاطفی: به نوجوان خود اطمینان دهید که در هر شرایطی او را دوست دارید و از او حمایت می‌کنید.
آموزش مهارت‌های زندگی
- مهارت نه گفتن: مهارت “نه” گفتن، ابزاری قدرتمند برای نوجوانان است تا در برابر فشارهای اجتماعی مقاومت کنند. با یادگیری این مهارت، آن‌ها نه‌تنها از رفتارهای پرخطر دوری می‌کنند، بلکه مسئولیت‌پذیری و استقلال را نیز می‌آموزند.
- تصمیم‌گیری درست: به او کمک کنید تا عواقب رفتارهای خود را بسنجد و انتخاب‌های منطقی داشته باشد.
- کنترل هیجانات: به او یاد دهید چگونه خشم، اضطراب و استرس خود را مدیریت کند. برای مثال، به او پیشنهاد دهید که به‌جای پرخاشگری، هیجانات خود را از طریق ورزش یا هنر تخلیه کند.
نقش مدرسه و جامعه
- برنامه‌های آموزشی: مدارس باید برنامه‌های منظمی برای آگاهی‌بخشی در مورد پیامدهای رفتارهای پرخطر داشته باشند.
- فعالیت‌های جایگزین: برای هدایت انرژی بی‌پایان نوجوانان، باید جایگزین‌های سالمی ارائه داد. فراهم کردن فرصت‌های متنوعی مانند ورزش، هنر یا موسیقی، به نوجوانان کمک می‌کند تا هویت خود را شکل دهند و از رفتارهای پرخطر دوری کنند.
- دسترسی به خدمات مشاوره: نوجوانان باید به‌راحتی به مشاوران مدرسه یا متخصصان سلامت روان دسترسی داشته باشند.
سخن پایانی
در نهایت، مهم است که به یاد داشته باشیم، نوجوانی دوره‌ای حساس و پرنوسان است. با درک صحیح عوامل مؤثر بر رفتارهای پرخطر و اتخاذ رویکردهای پیشگیرانه و حمایتی، می‌توانیم به نوجوانان کمک کنیم. شما با مراجعه به مرکز روان تحلیلی ایرانیان و دریافت مشاوره از روان‌شناسان متخصص، می‌توانید این چالش را به درستی مدیریت کرده و گام‌های موثری برای آینده نوجوان خود بردارید.
سوالات متداول
1. علت رفتار پرخطر در نوجوان چیست؟
عوامل مختلفی مثل کنجکاوی، هیجان‌طلبی، فشارهای دوستان، مشکلات خانوادگی و ضعف در مهارت‌های تصمیم‌گیری در این امر نقش دارند. نوجوانان گاهی برای اثبات خود یا فرار از مشکلات به این رفتارها روی می‌آورند.
2. نقش والدین در پیشگیری از رفتارهای پر خطر نوجوانان چیست؟
والدین باید با فرزندان خود رابطه‌ای صمیمی و دوستانه داشته باشند، به حرف‌های‌شان گوش دهند و بدون قضاوت آن‌ها را درک کنند. همچنین، نظارت سالم و تعیین قوانین می‌تواند بسیار کمک‌کننده باشد.
3. چه علائمی نشان می‌دهد که نوجوان رفتارهای پرخطر دارد؟
تغییر ناگهانی در رفتار، انزوا، افت تحصیلی، پنهان‌کاری، دروغ‌گویی، تغییر دوستان و بی‌علاقگی به فعالیت‌های مورد علاقه قبلی، می‌تواند از نشانه‌ها باشد.
دیدگاهتان را بنویسید