مسئولیت‌پذیری در کودکان و راه‌های افزایش آن
همۀ ما می‌خواهیم فرزندانی مسئولیت‌پذیر تربیت کنیم. در دنیای مدرن و امروزی، ما از اطرافیانمان این توقع را داریم که در تعامل با خود و دیگران مسئولیت‌پذیر باشند. مسئولیت‌پذیری در کودکان یک روند زمان‌بر است و مثل صحبت کردن، نشستن یا راه رفتن‌ها آن‌ها در گذر زمان به تدریج بهتر می‌شود. در این مطلب از مجله روانشناسی، قصد داریم به این مسئله بپردازیم که راه‌های مسئولیت پذیری کودکان چیست؟ چگونه می‌توان فرزندانی مسئولیت‌پذیر در قبال خود، خانواده و جامعه تربیت کرد؟ برای پاسخ به این پرسش، با ما در ادامۀ مطلب از مجله روان شناختی همراه باشید.
مسئولیت‌پذیر بودن یعنی چی؟
پیش از آنکه دربارۀ مسئولیت‌پذیری در کودکان صحبت کنیم. ابتدا باید بدانیم، مفهوم خود واژۀ «مسئولیت‌پذیری» یا (Responsibility) چیست؟ منظور از مسئولیت‌پذیر بودن یعنی:
- قابل‌اعتماد بودن
- پایبندبودن به قول و مسئولیت‌های ادعاشده
- انجام وظایف محول شده به بهترین شکل ممکن
- پاسخ‌گو بودن در برابر اعمال و رفتار فرد در قبال دیگران
- پذیرش موفقیت‌ها و اشتباهات فردی
- ایفای نقش سازنده در خانواده و جامعه.
آیا اطاعت محض با مسئولیت‌پذیری یکی است؟
اگر شما خواننده عزیز؛ معلم یا والدین بچه‌ها هستید، ممکن است، مسئولیت پذیری کودکان را با اطاعت محصض اشتباه بگیرید. اغلب والدین یا کادر آموزش، از بچه‌ها توقع دارند، بدون پرسش و یا مقاومتی، هرآنچه که آن‌ها گفتند، انجام دهند و آن را به مثابه مسئولیت پذیری کودکان فرض می‌کنند.
مسئولیت‌پذیری در کودکان زمانی شکل می‌گیرد که بچه به‌صورت خودجوش، خودش یکسری وظایف را به عهده بگیرد و بدون تذکر و یادآوری آن‌ها را انجام دهد. برای اینکه بچه‌ها به جای اطاعت محض به مسئولیت‌پذیری سوق داد‌ه شوند، به فرزندتان اجازه دهید، وظایف را به شیوۀ خودشان انجام دهند. استفاده از این رویکرد، موجب شده تا کودکان احساس کنند، کاری که به آن‌ها سپرده شده، مال خودشان است و افتخار انجام بهینۀ آن نیز به آن‌ها تعلق می‌گیرد.
با ایجاد محیطی که کودکان در آن تشویق به تصمیم‌گیری و پذیرش نتایج می‌شوند، می‌توان مسئولیت‌پذیری را در آن‌ها پرورش داد. این امر نیازمند صبر، حمایت و اعتماد به توانایی‌های کودکان است و یک شبه اتفاق نمی‌افتد.
8 روش تقویت مسئولیت‌پذیری در کودکان
در این قسمت به روش‌های مختلف پرورش مسئولیت‌پذیری در کودکان اشاره خواهیم کرد:
1. به فرزندتان یاد بدهید که مسئولیت کارهایش را به عهده بگیرد.
یکی از روش‌های موثر آموزش مسئولیت پذیری کودکان، واگذاری مسئولیت عواقب رفتارهایشان به خودشان است. به عبارت دیگر، اگر فرزندتان اتاق خودش را به هم ریخت یا چیزی را شکست، باید او را در تمیز کردن یا تعمیر آن، مشارکت دهید.
برای آموزش این مهارت، ابتدا باید به فرزندتان آموزش‌های لازم برای انجام کارهای ساده مانند جمع‌آوری اسباب‌بازی‌ها یا تمیز کردن لکه‌ها را بدهید. یادتان باشد در مواجهه با اشتباهات فرزندتان، بهتر است رویکردی مثبت و حمایتی داشته‌باشید. برای مثال، اگر کودک شیر را روی زمین ریخت، می‌توان با هم و به صورت مشارکتی آن را تمیز کرد. این کار به بچه می‌آموزد که مسئولیت اعمال خود را بپذیرد و برای رفع مشکلات تلاش کند.
توجه به این نکته ضروری است که برخورد انتقادی و قضاوت‌گرانه با کودک، نه تنها باعث تقویت مسئولیت‌پذیری نمی‌شود، بلکه ممکن است موجب ایجاد احساس گناه و مقاومت در او شود. بنابراین، ایجاد فضایی صمیمی و حمایتی، شرط اصلی موفقیت در این آموزش است.
2. کودک را به مشارکت در کارهای خیر و کمک به جامعه تشویق کنید.
پیوسته به دنبال روشی باشید که آن‌ها را تشویق کنید. حتی اگر فرزندتان فقط رفتار خوبی با خواهر یا برادر کوچکترش، یا با دوستانش داشت، متوجۀ آن شده، مدام تشویقش کنید و رفتارش را به رسمیت بشناسید.
با بزرگ‌تر شدن کودکان، دایره مسئولیت‌های آن‌ها را گسترده‌تر کنید تا یاد بگیرند که هم باید به خودشان اهمیت بدهند و هم سهمی در رفاه خانواده داشته باشند. پژوهش‌ها نشان داده‌است، کودکانی که در کارهای خانه مشارکت فعال دارند، در سایر موقعیت‌های زندگی نیز همکاری بیشتری از خود نشان خواهند داد.
3. کودکان را مجبور به انجام وظایف خانه نکنید.
اغلب افراد از انجام کارهای منزل، لذت چندانی نمی‌برند و این مسئله در کودکان شدت بیشتری دارد. بهتر است که در انجام کارهای منزل به بچه‌ها سخت نگیرید. با آن‌ها همراهی کنید، محیط را شاد و مفرح بسازید و انجام وظایف سپرده‌شده را برای بچه طاقت‌فرسا نکنید. هرچه محیط آموزش مسئولیت پذیری کودکان در خانه راحت‌تر و آسوده‌تر باشد، فرزندتان کمتر از قبول مسئولیت فرار می‌کند.
4. فرصت دهید تا کودک با تلاش خودش، مهارت‌های جدید را یاد بگیرد.
وقتی فرزندتان می‌گوید: «خودم انجام می‌دهم» یا «می‌خواهم کمک کنم» با روی باز استقبال کنید، هرچند ممکن است، کار شما سخت‌تر و بیشتر گردد. کودکان نوپا به شدت می‌خواهند به دنیای پیرامونشان تسلط پیدا کنند. وقتی شما آن‌ها را در این مسیر حمایت می‌کنید، آن‌ها به تدریج آمادۀ مسئولیت‌پذیری می‌شوند. بنابراین به جای عجله‌کردن در کارها، چارچوب ذهنی‌تان را تغییر دهید و با فرزندتان همکاری کنید. به او اجازه دهید که لذت مشارکت کردن در کارها را کشف کند. این‌گونه شما مسئولیت پذیری فرزندتان را رشد می‌دهید.
5. به جای دستور یا تذکر دادن مدام، سعی کنید که به فکر وادارش کنید.
به جای اینکه فقط به بچه تذکر بدهید، «مسواک بزن»، «کیف مدرسه‌ات را بردار» و … می‌توانید بگویید: «کار بعدی که برای آماده‌شدن مدرسه باید انجام بدهی، چیه؟»
هدف این است که تمرکز کودک را هر روز صبح، روی فهرست کارهایش حفظ کنید تا زمانی‌که این کارها در ذهن او نهادینه شده و خودش بتواند مدیریت کارهای صبحش را به عهده بگیرد.
6. برنامه‌ای منظم و ساختارمند برای کودک مشخص کنید.
داشتن یک برنامه مشخص و ساختارمند، به بچه‌ها فرصت‌های پی‌درپی می‌دهد تا خودشان را در برابر وظایف مختلف خود و خانواده مدیریت کنند. به طورمثال، کودکان ابتدا یاد می‌گیرند که به برنامۀ خواب خود وفادار باشند، در قدم بعدی، جمع‌کردن اسباب‌بازی‌هایشان را پس از بازی فرا می‌گیرند. صبح‌ها آماده رفتن به مدرسه می‌شوند، به تدریج یاد می‌گیرند، عادت‌های موفق مطالعه و نظافت شخصی‌شان را بسط دهند. در نهایت، از طریق تکرار کارهای روزمره خانوادگی مانند شستن لباس‌ها یا تهیه وعده‌های ساده غذایی، مهارت‌های اولیه زندگی را یاد می‌گیرند و مسئولیت پذیری کودکان افزایش پیدا می‌کند و آمادۀ پذیرش مسئولیت‌های بزرگ‌تر در آینده می‌شوند.
7. به جای تنبیه، کودک را به مسئولیت‌پذیری در تعاملات اجتماعی عادت دهید.
آموزش مسئولیت‌پذیری کودکان فقط محدود به تعیین وظایف بچه‌ها در خانه نیست. گاهی کودکتان احساسات دیگری را جریحه‌دار کرده‌است و باید به او آموزش دهید که مسئولیت ترمیم آن نیز به عهدۀ خودش است. در چنین شرایطی، هرگز او را مجبور به عذرخواهی نکنید. این کار هیچ فایده‌ای ندارد و تنها فرزندتان را درگیر یک سری احساسات منفی می‌کند.
بهتر است، ابتدا به احساسات فرزندتان گوش دهید و بخواهید آن‌ها را پردازش کند. پس از اینکه آرام شد، از او بخواهید یک راه‌حل برای بهتر شدن اوضاع پیدا کند. شاید به این نتیجه برسد که عذرخواهی کند یا برای دوستش کتاب بخواند و .. تا رابطه ترمیم پیدا کند.
با انجام این روش، به فرزندتان می‌آموزید که رفتارهای او عواقب دارد و خودش باید مسئولیت رفع آن‌ها را به عهده بگیرد. از آنجایی‌که کودک در انتخاب روش عذرخواهی آزاد است، احساس مسئولیت بیشتری خواهد کرد و احتمال تکرار رفتارهای نامناسب کاهش می‌یابد.
اگر کودک از ترمیم رابطه امتناع کرد، ممکن است؛ دلایل عمیق‌تری مانند کینه یا دلخوری‌های گذشته وجود داشته باشد. در این موارد، باید به صورت فردی و با صبر و حوصله با کودک کار کنید تا احساسات منفی‌اش را پردازش کند و اعتماد لازم برای ترمیم روابطش را به دست آورد. در عین‌حال، باید به کودک یادآوری کنید که حتی در صورت وجود دلخوری‌های گذشته، مسئولیت ترمیم فعلی رابطه بر عهده اوست.
8. از فرزندتان حمایت کنید تا برای جبران خسارات مالی مسئولیت‌پذیر باشد.
برای ایجاد حس مسئولیت‌پذیری در کودکان، می‌توان به آن‌ها نشان داد که بین اعمالشان و عواقب آن ارتباط مستقیمی وجود دارد. پرداخت هزینه خسارات وارده مثل شکستن شیشه حین بازی فوتبال، شکستن گوشی همراه و … به کودک می‌آموزد که مسئولیت اعمال خود را برعهده بگیرد.
و اما سخن آخر
مسئولیت‌پذیری مهارتی اساسی است که به تدریج در کودکان شکل می‌گیرد و آن‌ها را برای آینده آماده می‌سازد. با ایجاد محیطی حمایتی و تشویقی، سپردن وظایف متناسب با سن کودک و آموزش اصولی، می‌توان این مهارت را تقویت کرد. به کودکان اجازه دهید در کارهای خانه مشارکت کنند، نتایج تصمیم‌هایشان را بپذیرند، و برای تعاملات اجتماعی خود مسئولیت‌پذیر باشند. همچنین، برای رفع خسارات مالی به آن‌ها کمک کنید تا عواقب اعمال خود را درک کنند.
اگر برای راهنمایی بیشتر و مشاوره تخصصی نیاز به روانشناس کودک در تهران دارید، روان‌شناس‌های زبده و باتجربه «مرکز روان تحلیلی ایرانیان» آمادۀ خدمات‌سانی هستند.
منبع: peacefulparenthappykids
دیدگاهتان را بنویسید