تروما چیست؟
تروما یکی از عمیق‌ترین واکنش‌های روان به تجربه وقایع دردناک و ناخوشایند است که اغلب خارج از توان تحمل انسان قرار می‌گیرد. این آسیب می‌تواند به شکل‌های مختلف بروز کند و کیفیت زندگی، روابط و احساس امنیت را در هر فردی دچار اختلال کند. بیشتر افراد در مواجهه با چنین ضربه‌های روحی دچار سردرگمی، اضطراب یا نوعی بی‌ثباتی ذهنی می‌شوند. همچنین واکنش ذهن به این فشارها در هر فردی متفاوت است. در ادامه این مطلب از مجله روانشناختی، همراه ما باشید تا به علل شکل‌گیری این آسیب، نشانه‌های رایج آن و پیامدهایی که بر ذهن و رفتار انسان می‌گذارد بپردازیم.
مفهوم ترومای روحی چیست و چه تعریفی در پزشکی دارد؟
تروما در حوزه سلامت روان به تجربه‌ای اطلاق می‌شود که ذهن انسان را به‌واسطه فشار ناگهانی یا حادثه‌ای دردناک، در یک وضعیت غیرقابل کنترل قرار می‌دهد. این نوع آسیب می‌تواند احساس ناامنی، ترس و بی‌پناهی ایجاد کند. روان زخم حاصل این فرایند اگر درمان نشود، ممکن است عملکرد طبیعی فرد را مختل کند و در بلندمدت بر روابط اجتماعی و کیفیت زندگی تاثیر بگذارد.
در منابع پزشکی، این پدیده با دقت بیشتری تعریف شده است. طبق راهنماهای طبقه‌بندی مانند ICD-10 و DSM-IV، این نوع آسیب زمانی تشخیص داده می‌شود که فرد با تهدیدی جدی در مورد خود یا دیگران مانند خطر مرگ یا آسیب شدید جسمی مواجه باشد. این تجربه با ترس زیاد، درماندگی یا واکنش عاطفی شدید همراه می‌شود. در چنین حالتی عملکرد طبیعی مغز مختل شده و توان پردازش تجربه کاهش پیدا می‌کند، که همین عامل باعث باقی‌ماندن اثر آن برای مدت طولانی در ذهن فرد می‌شود.
آشنایی با انواع تروما
- روان زخم حاد
این نوع ترومای روحی به‌دنبال یک رویداد ناگهانی و پرتنش شکل می‌گیرد. بیشتر اوقات با یک شوک عاطفی همراه است و فرد به‌طور موقت حس امنیت خود را از دست می‌دهد. حوادثی مانند تصادف شدید یا تجربه خشونت از جمله محرک‌های اصلی آن هستند. نشانه‌های آن نیز ممکن است بلافاصله یا کمی بعد بروز پیدا کنند.
- روان زخم مزمن
در این حالت از تروما فشار روانی برای مدت طولانی باقی می‌ماند و فرد پیوسته در معرض تهدید یا تنش قرار دارد. کودک‌آزاری، رابطه‌های ناسالم یا زندگی در فضای خشونت‌بار از عوامل شکل‌گیری این وضعیت هستند. ذهن درگیر احساس بی‌ثباتی مداوم می‌شود و توان بازسازی هیجانی به‌مرور کاهش پیدا می‌کند.
- روان زخم ثانویه
گاهی افراد بدون تجربه مستقیم یک حادثه، فقط در نتیجه تماس با رنج دیگران دچار علائم مشابه می‌شوند. شنیدن داستان آسیب رسیدن به یک دوست یا مراقبت از شخص آسیب‌دیده می‌تواند محرک این واکنش باشد. این نوع آسیب روانی در میان روان‌درمانگران، پرستاران یا حتی اعضای خانواده افراد آسیب‌دیده بیشتر دیده می‌شود.
بررسی علل مختلف تروما
در تجربه زیستی انسان برخی رویدادها می‌توانند اثر عمیق‌تری بر روان داشته باشند و مسیر زندگی هر فردی را دگرگون کنند. گاهی این تجربه‌ها یک‌باره و شوک‌آور هستند و گاهی به‌صورت تدریجی و در بازه‌ای طولانی تاثیر می‌گذارند. در هر دو حالت فشار ذهنی شدید، واکنش‌های احساسی و رفتاری قابل توجهی ایجاد می‌کند که در صورت بی‌توجهی، تبدیل به روان زخم می‌شود.
تروما تنها در اثر حوادث فیزیکی یا طبیعی رخ نمی‌دهد، بلکه رویدادهای به ظاهر ساده مثل تحقیر مداوم، جدایی عاطفی یا شنیدن اخبار فاجعه‌بار نیز می‌توانند آغازگر آن باشند. میزان تاب‌آوری روان، سبک زندگی، و پیش‌زمینه‌های ذهنی فرد نیز نقش مهمی در بروز این آسیب دارند. علت‌های رایج این آسیب روانی به شرح زیر هستند:
- تصادف رانندگی یا جراحت شدید
- ابتلا به بیماری سخت یا طولانی
- جدایی ناگهانی از عزیزان یا شکست عاطفی
- کودک‌آزاری، بی‌توجهی یا تحقیر مستمر
- زندگی در محیط ناایمن یا آسیب‌زا
- شنیدن اخبار فجایع یا دیدن تصاویر خشونت‌بار
ترومای روحی چه نشانه‌هایی دارد؟
در بسیاری از موارد تروما باعث واکنش‌های عاطفی شدید و غیرقابل کنترل می‌شود که تعادل روانی فرد را به‌هم می‌زند. ذهن درگیر تلاش برای درک و پردازش اتفاق ناگوار باقی می‌ماند، اما بیشتر اوقات با احساس بی‌پناهی، اضطراب و پریشانی پاسخ می‌دهد. این وضعیت ممکن است عملکرد اجتماعی یا فردی را مختل کند و روابط را به چالش بکشد. بنابراین نیاز است نشانه‌های احساسی و روانی آن را دقیق‌تر بشناسید:
- احساس غم و بی‌قراری
- شوک و سردرگمی ذهنی
- خشم، تحریک‌پذیری یا رفتارهای پرخطر
- بی‌حالی، خستگی ذهنی یا بی‌انگیزگی
- عدم تمرکز و کاهش توان تصمیم‌گیری
- انکار یا بی‌اعتمادی به دیگران
- افکار خودسرزنش‌گر یا احساس گناه
- احساس تنهایی یا درک نشدن توسط اطرافیان
علائم جسمی تروما چیست؟
تجربه آسیب روانی تنها در ذهن باقی نمی‌ماند و اغلب بدن نیز به آن واکنش نشان می‌دهد. سیستم عصبی در حالت هشدار باقی می‌ماند و این فشار مداوم نشانه‌هایی فیزیکی به‌جا می‌گذارد. بدن ممکن است حتی بدون وجود بیماری‌های مشخص، خستگی مفرط یا دردهای پراکنده را تجربه کند. این واکنش‌ها نشان می‌دهند که فشار روانی از آستانه تحمل عبور کرده است. بنابراین علائم فیزیکی آن را می‌توان شامل موارد زیر دانست:
- سردردهای پی‌در‌پی یا مزمن
- انقباض عضلات، خصوصا در ناحیه گردن و شانه
- بی‌خوابی یا کابوس‌های شبانه
- افزایش ضربان قلب یا تعریق ناگهانی
- خستگی شدید و بی‌رمقی
- پرش از خواب با اضطراب
- ضعف سیستم ایمنی و ابتلا به عفونت‌ها
تاثیر تروما بر زندگی اجتماعی افراد
تجربه روان زخم می‌تواند روابط اجتماعی فرد را دگرگون کند و شکل تعامل او با دیگران را تغییر دهد. زمانی که احساس امنیت درونی از بین می‌رود، فرد اغلب دچار بی‌اعتمادی، انزوا و پرهیز از ارتباط می‌شود. همین دوری از دیگران به‌مرور باعث کاهش ارتباطات موثر و افت کیفیت روابط می‌شود. در چنین شرایطی فرد از ایجاد رابطه جدید می‌ترسد یا نسبت به صمیمیت احساس تهدید می‌کند.
همچنین بیان احساسات برای بسیاری از افراد آسیب‌دیده دشوار می‌شود. آن‌ها نمی‌دانند چگونه نیازهای درونی خود را منتقل کنند یا از طرف مقابل درک بگیرند. این موضوع باعث شکل‌گیری سوءتفاهم و تنش در روابط خانوادگی، دوستانه یا کاری می‌شود. در نهایت دوری از جمع و اجتناب از مشارکت‌های اجتماعی، احتمال از دست رفتن فرصت‌های ارزشمند شغلی، تحصیلی و اجتماعی در زندگی را افزایش می‌دهد و به احساس ناامیدی و تنهایی دامن می‌زند.
راه‌های درمان تروما
از آنجایی که روان زخم آسیب‌های روحی و جسمی زیادی به جا می‌گذارد و زندگی اجتماعی افراد را نیز تحت تاثیر قرار می‌دهد، نیاز است که با تشخیص علائم آن، درمان فوری در اولویت قرار بگیرد. اولین گام در این راستا روبه‌رو شدن با احساسات آسیب‌زا و پذیرش تجربه دردناک است. در این مسیر درمانگر با بررسی ریشه فشارهای درونی و واکنش‌های فرد به محرک‌ها، مسیر بازیابی تعادل روان را هموار می‌کند. یکی از شیوه‌های موثر، درمان شناختی‌رفتاری است که با بازسازی الگوهای فکری منفی، واکنش فرد را نسبت به محرک‌ها تغییر می‌دهد.
همچنین تجربه سوماتیک، با تمرکز بر پاسخ‌های بدنی کمک می‌کند تنش‌های انباشته در سیستم عصبی تخلیه شوند. در برخی موارد، روش EMDR برای پردازش دوباره خاطرات آسیب‌زا کاربرد دارد و باعث کاهش شدت واکنش‌های احساسی می‌شود. روند درمان روان زخم نیازمند صبر و استمرار است تا ذهن دوباره احساس امنیت را تجربه کند و اعتماد به روابط احیا شود.
جمع‌بندی
شناخت دقیق تروما به ما کمک می‌کند تا نسبت به ریشه بسیاری از واکنش‌های هیجانی، فاصله‌گیری‌های ناگهانی از روابط یا احساسات مبهم درونی آگاه‌تر شویم. این تجربه اغلب در پی رویدادهای ناایمن یا ضربه‌های احساسی شکل می‌گیرد و بسته به نوع آسیب، پیامدهای متفاوتی در ذهن و بدن باقی می‌گذارد. واکنش‌ها نیز از فردی به فرد دیگر تغییر می‌کند و همین موضوع اهمیت توجه فردی به نشانه‌ها را دوچندان می‌سازد.
برای بازگرداندن احساس تعادل، برخورد آگاهانه با این آسیب‌ها ضروری است. همچنین بهره‌مندی از راهکارهای درمانی موثر، به ترمیم تدریجی روان کمک می‌کند. اگر به راهنمایی تخصصی در این مسیر نیاز دارید، مرکز روان تحلیلی ایرانیان با حضور مشاوران حرفه‌ای و درمانگران کارآزموده همراه شما خواهد بود.
سوالات متداول
آیا روش‌هایی برای مقابله با روان زخم وجود دارد؟
بله، تمرین ذهن‌آگاهی، فعالیت بدنی منظم، تغذیه سالم، ارتباط با دیگران و استفاده از تکنیک‌های آرام‌سازی می‌توانند به کاهش فشار روانی و بهبود وضعیت هیجانی کمک کنند.
آیا اختلالات روانی پس از روان زخم در فرد قابل درمان است؟
بیشتر اختلالات ناشی از آسیب روانی با روش‌هایی مانند تجربه سوماتیک، درمان شناختی‌رفتاری و EMDR قابل درمان هستند، به‌شرط آنکه فرد به موقع برای دریافت کمک حرفه‌ای اقدام کند.
چقدر ترومای روحی در جهان شایع است؟
بر اساس آمار جهانی، بیش از یک‌سوم افراد در کشورهای مختلف تجربه روان زخم را گزارش کرده‌اند. با این حال موارد گزارش‌نشده فراوان هستند و نرخ واقعی احتمالاً بالاتر است.
دیدگاهتان را بنویسید