شکل‌گیری رحم روانی

«رحم روانی» اصطلاحی­ است در روانکاوی، که اشاره به موقعیت روانی و ذهنی زنان در دوران بارداری دارد. چه چیزی می­تواند از پیوستن به یک کودک در دوران بارداری زیباتر باشد؟ در همین زمان، چه چیز می‌تواند از این تصور غریب‌تر باشد که به موازات این احساس‌ها، جنبه گریزناپذیری از جدایی کودک در رحم نیز وجود دارد؟

زنان باردار، در ذهن و بدن خود، زیبایی غریبِ متصل بودن و جدا بودن را تجربه می­کنند که در واقع همانند بستری از هر شکل حیات زیستی و روانی ا­ست.

زنان باردار، با پردازش تجربه­ی بارداری، می­توانند به نوعی تار و پودی برای رحم خود شکل دهند. شکل­گیری این تار و پود، منجر به آشکار شدن جنبه­‌های متفاوت تجربیات زنان باردار می­شود. در واقع نگاه ما به رحم روانی، همانند یک «پارچه روانی» است که حمایتگر فرآیندهای روان‌تنی در دوران باردارری است.

تجربه­ی ما از گوش‌دادن به سخنان زنان باردار، این نکته را تاکید می‌کند که آبستنی زیست‌شناختی، لزوماً با آبستنی ذهنی‌روانی همزمان نیست. تنها زمانی‌ این دو، دوشادوش هم می‌شوند که زن توانایی نگهداری را کسب کرده‌باشد و راه برای شکل­گیری متوازن رابطه مادر و فرزند باز باشد.

اغلب؛ شاهد این هستیم که لحظه­‌ی اعلام بارداری در حالت نارسیدگی یا پیش­رسی زن، در درون دچار احساس تردیدهای بزرگی و مختلفی می‌شود که تظاهرات بیرونی و درونی نیز دارد.

همانطور که زنی در مرحله­‌ی پیش از زایمان می­گوید: “به محض اینکه متوجه شدم، باردارم، احساس کردم روی ابرها هستم و تا یک هفته، همین حس را داشتم!”

همانطور که در برخی نقاشی­‌های دوره رنسانس دیده می­شود، در آغاز، زن ممکن است؛ خود را در حال نگریستن به فضا بیابد و نیاز داشته باشد از احساسات قوی و نیرومند فاصله بگیرد و یا در تلاش برای نظم‌دهی به آشوبی که ظهور کرده با تحلیل فرآیندها و رویدادها، جنبه‌ه­ای منطقی‌­تر و نزدیک به احساسِ نیرومند مورد نظر را ایجاد کند.

این فضای روانی در درون رحم، مانند آغاز سفر پیدایش است، همان‌طور که در کتاب مقدس گفته می‌شود: در آغاز، خداوند آسمان‌­ها و زمین را آفرید. زمین بی­‌شکل و خالی بود، تاریکی در سطح اعماق وجود داشت و روح خداوند بر فراز آب‌­ها در حرکت بود. در این جملات به وضوح می‌توان تاثیر آشوبی که در دوران بارداری وجود دارد را تجسم کرد.

تغییری که مادران تجربه می­کنند، حرکت از یک احساس نامتمایز بودن به سوی متمایز شدن و درک کردن اهمیت آن چیزی است که در حال رخ‌دادن است، آن هم در همه ابعادش. این تمایل به نگریستن و کاوش، همانند ورود مادران به یک “جنگل تاریک” است، اما؛ در مسیر کسب این شناخت در دوران بارداری و به دنبال آن کسب تجربیاتی که در برگیرنده­‌ی پیوندهای جدید (با کودک، شریک زندگی یا پدر و مادر) است، ممکن است؛ منجر به مختل‌شدن هر کدام از این روابط شود.

زمانی‌که جنین رشد می­کند، تار و پودی در ناخوداگاه والدین آینده شکل می­گیرد و این به طور نمادین همانند پارچه‌­ای است که در برگیرنده­‌ی آرزوها، امیال پنهانی، خاطرات و واژگان در دنیای درونی پدر و مادر است.

این پارچه‌­ی روانی بافته شده، شامل بخش‌­های قابل دید و غیرقابل دید یا خاکستری این تار‌وپود است که در آن، بخش‌­های “خاکستری” نماینده­‌ی پشت پارچه بافته‌شده هستند و به وضوح نشان می­دهند که حضور همزمان احساسات متضاد، ترس و عشق، میل و پس‌زنی، منجر به ایجاد پارچه­‌ای برای رحم می­شوند.

اندیشه‌­ای که پیش از تولد نوزاد، پیرامون جنین-کودک شروع به شکل­گیری است، کودک را می‌پرورد، مادر را تقویت و رابطه بین آن دو را تغذیه می­کند، درست همانند یک جفت ثانویه؛ و احتمال صمیمی بودن با خود (سلف)، همانند نخی است که از آن برای بافتن مخزن روانی مادر استفاده می­شود.

در واقع “دوگانگی” بخش غیرقابل اجتنابی از موقعیت روانی یک مادر است. جنین ممکن است؛ به عنوان یک شیء دوست­داشتنی در نظر گرفته شود، اما؛ در همین زمان، حس ترس و عدم اعتماد، ممکن است؛ به صورت یک بخش مجزا و یک شاهد غیرمستقیم از بخش­‌های ناشناخته خود (سلف) درون فرد باشد که تمایلی به آشکار شدن ندارد.

شریک زندگی و اعضای خانواده نیز ممکن است؛ احساسات مشابهی داشته باشند و این حالات احساسی به صورت انعطاف‌پذیری در حال آمد و رفت هستند. در واقع والدین با تولد کودک‌شان نوعی واپس­روی به مراحل اولیه‌­ زندگی خویش (دوران نوزادی خودشان) را تجربه می­کنند.

فرهنگ عامه، نیز ارزش زیادی برای لذت بچه­‌دار شدن و جنبه­‌های دشواری و فداکاری مادر، قائل است. ترانه­‌های برخی لالایی‌­ها نیز به دوگانگی احساسات مادر اشاره می‌کنند. در نظر گرفتن این احساس‌های دوگانه در ذهن و مطرح کردن آن، منجر به تسهیل بارداری، رابطه با کودک و شناخت زن از خودش می‌شود.

اما؛ انکار این دوگانگی، ممکن است؛ مادری را به یک فرآیند و دیدگاه تکنیکی و مکانیکی تبدیل می‌کند، بنابراین ما مادرانی را می­بینیم که به شدت به خانواده و کودکان‌شان پایبند هستند، مادرانی که فقط ذهن‌شان به این متمایل است که آنچه نیاز به انجام است را انجام بدهند؛ مادرانی که فقط به چیزهایی که قبلا درباره­‌ی آن­ها فکر شده اجازه بروز می­دهند (چیزهایی که می­توان آن­ها را افکار قرضی نامید)، تا حدی که رویارویی با کودک به هنگام زایمان، ممکن است؛ چیزی شبیه به رویدادی ناگهانی به نظر برسد که منابع‌شان را تخلیه کرده‌است.

انکار دوگانه­‌ی این احساس‌ها می­تواند اشکال دیگری به خود بگیرد. «دونالد ملتزر» (روانکاو آمریکایی و روان درمانگر کودک) آنچه را که «توهم بارداری» نامیده، به صورت موقعیتی توصیف می­کند که در آن بارداری در واقعیت روانی درک شده‌است و زن ظرفیت مادرانه واقعی را نشان نمی­دهد، بلکه ادای مادری کردن را در می­آورد.

زن در این موقعیت به نظر می­رسد که بیشتر به خاطر رقابت با دیگر مادران، مثل مادر خودش انگیزه دارد، نه اینکه میل به مادر شدن داشته باشد.

در کتاب مقدس، در بخش داوری حضرت سلیمان، درباره­ زایمان دو مادر که در یک روز و در یک مکان اتفاق می‌افتد و حالت‌های روحی و درونی آن‌ها سخن می‌گوید. یکی از نوزادان می‌میرد و هر دو مادر مدعی می­شوند که کودک باقیمانده متعلق به آن­هاست.

حضرت سلیمان دستور می‌دهد، کودک را دو نیم کنند، در این زمان، مادر واقعی کودک به خاطر مهر عمیقش، می­گوید: کودک را به دیگری بدهید و او را نکشید، درحالی‌که دیگری می‌گفت: نه مال من باشد و نه مال او، تقسیمش کنید.

شاه در پاسخ می­گوید: کودک زنده را به زن نخست بدهید و او را نکشید، او مادر کودک است. مادر نخست آماده واگذار کردن کودک است درحالی‌که آن زن دیگر در حال رقابت با اوست و می­خواهد چیزی را به دست بیاورد که غلبه او را نشان دهد و نمی­خواهد کودک را واگذار کند.

از آنجا که این زن در یک بعد خودشیفتگی اسیر شده، برایش ممکن نیست که سوگوار جدایی باشد. مادر واقعی، کسی است، که امکان آغاز کردن فرآیند جدایی از کودک خود را دارد، یعنی بخشی بنیادی از هویت مادرانه!

«دونالد ملتزر» اشاره می­کند: “تا زمانی‌که یک زن، بارداری را به عنوان بخشی از خود تجربه می‌کند، آزاد است که سوگواری کند، یک مادر از میان بسیاری از کودکان درونی خود، کودکی را که برای زایمان انتخاب می­کند و چون این هدیه زندگی از اوست، مصادره یا نابود کردنش منجر به فرآیند سوگواری برای او می­شود. در این حالت این کودک منتخب، دوباره به جای اول برگشته و در کنار سایر کودکان درونی قرار می­گیرد. در این چارچوب، یک وقفه خودخواسته در بارداری نیز ممکن است، بخشی از فرآیند شکل­گیری مادری درونی باشد.”

تهیه و تدوین: آفاق فخاری