سازمان جهانی بهداشت، مهارتهای زندگی را چنین تعریف نموده است: «توانایی انجام رفتار سازگارانه و مثبت، به گونهای که فرد بتواند با چالشها و ضروریات زندگی روزمره کنار بیاید.» یونیسف مهارتهای زندگی را به این صورت تعریف می کند: «یک رویکرد مبتنی بر تغییر رفتار یا شکل دهی رفتار که برقراری توازن میان سه حوزه را مد نظر قرار میدهد. این سه حوزه عبارتند از : دانش، نگرش و مهارتها.» تعریف یونیسف بر شواهد پژوهشی مبتنی است که نشان میدهند اگر در توانمند سازی افراد جامعه بحث دانش، نگرش و مهارت به صورت تلفیقی مورد توجه قرار نگیرد، نتیجه مورد انتظار یعنی کاهش رفتارهای پر خطر به دست نمیآید.
به طور کلی، مهارتهای زندگی عبارتند از تواناییهایی که منجر به ارتقای بهداشت روانی افراد جامعه، غنای روابط انسانی، افزایش سلامت و رفتارهای سلامتی در سطح جامعه می گردند. مهارتهای زندگی هم به صورت یک راهکار ارتقای سلامت روانی و هم به صورت ابزاری در پیشگیری از آسیبهای روانی- اجتماعی نظیر فشارهای گروه همسالان و یا بارداری زودرس در نوجوانان و نیز کودک آزاری در کودکان قابل استفاده است. به طور کلی، مهارتهای زندگی ابزاری قوی در دست متولیان بهداشت روانی جامعه در جهت توانمندسازی جوانان در ابعاد روانی- اجتماعی است. این مهارتها به افراد کمک می کنند تا مثبت عمل کرده، خودشان و جامعه را از آسیبهای روانی- اجتماعی حفظ کرده و سطح بهداشت روانی خود و جامعه را ارتقاء بخشند.
تاریخچه مهارتهای زندگی:
آموزش مهارتهای زندگی در سال 1979 و با اقدامات دکتر گیلبرت بوتوین آغاز گردید. وی در این سال یک مجموعه آموزش مهارتهای زندگی برای دانش آموزان کلاس هفتم تا نهم ندوین نمود که با استقبال فراوان متخصصان بهداشت روان مواجه گردید. این برنامه آموزشی به نوجوانان یاد می داد که چگونه با استفاده از مهارتهای رفتار جرات مندانه، تصمیم گیری و تفکر نقاد، در مقابل وسوسه یا پیشنهاد سوء مصرف مواد از سوی همسالان مقاومت کنند. هدف بوتوین، طراحی یک برنامه واحد پیشگیری اولیه بود و مطالعات بعدی نشان داد که آموزش مهارتهای زندگی تنها در صورتی به نتایج مورد نظر ختم میشود که همه مهارتها به فرد آموخته شود. به دنبال این اقدام مقدماتی، از سال 1993 به بعد، سازمان جهانی بهداشت با هماهنگی یونیسف، برنامه آموزش مهارتهای زندگی را به عنوان یک طرح جامع پیشگیری اولیه و ارتقای سطح بهداشت روانی کودکان و نوجوانان معرفی نمود. این برنامه در کشورهای مختلف دنیا تجربه شد و گزارشهای امید بخشی از کارایی این برنامه منتشر گردید.
شیوههای آموزش مهارتهای زندگی یادگیری فعال و مبتنی بر تجربه و خودکارآمدی است. طرح درس مهارتهای زندگی باید فعال و تجربی باشد. در یادگیری منفعل (به عنوان یکی از اصول آموزشی)، معلم دانش را منتقل میکند و یادگیرنده اطلاعات را دریافت میکند. این در حالی است که در یادگیری فعال، معلم و شاگرد از یک روش پویا برای یادگیری استفاده میکنند و از روشهایی همچون بارش فکری، بحث گروهی و مناظره استفاده میکنند. یادگیری تجربی بر مبنای تمرین واقعی چیزی است که آموخته میشود. برای مثال از بازیها و بازی نقش استفاده میشود. در طرح درس برنامه مهارتهای زندگی از روشهای فعال و تجربی استفاده میشود و همچین از تکالیف درسی خانگی استفاده میشود که دانش آموزان را تشویق میکند تا مهارتهای زندگی را در زندگی خودشان، در خانه و در ارتباطاتشان، تجزیه و تحلیل و تمرین کنند. بازیهای متعارف کودکان که در طرح درس مهارتهای زندگی استفاده میشوند؛ نمونه خوبی است از یادگیری مهارتهای زندگی به صورت عملی هستند و موید این موضوع هستند که مهارتهای آموخته شده را میتوان در خارج از کلاس نیز به کار برد.
روشهایی که مرتبا در طرح درس مهارتهای زندگی استفاده میشوند عبارتند از بارش فکری و بازی نقش که در زیر توضیح داده شده اند:
بارش فکری:
یک تکنیک خلاقانه برای تولید ایده ها و پیشنهادات درباره یک موضوع خاص است. هر عنوانی را می توان مطرح و از بارش فکری برای آن استفاده کرد. یک سوال پرسیده می شود یا یک مساله طرح می شود و از هر کسی در گروه خواسته می شود که پیشنهاداتش را در قالب عبارات ساده( یک کلمه یا یک عبارت کوتاه) بیان کند. در بارش فکری، از افراد پرسیده میشود که چه فکری دارند و لزومی ندارد که از تک تک افراد گروه، به ترتیب نظر خواهی شود. همه پیشنهادات فهرست می شوند تا همه اعضای گروه، آن را ببینند. بارش فکری فرصتی را فراهم میکند تا ایده های هر فردی بدون نقد، ارزش گذاری و پذیرفته شوند. بارش فکری یک روش خوب برای معلمان مهارتهای زندگی است تا متوجه شوند که دانش آموزان چقدر توانسته اند یک مطلب خاص را درک کنند، چون اگر موضوع را فهمیده باشند می توانند آن را در قالب عبارتهای خودشان بیان کنند. همچنین این یک روش برای شنیدن ایده های کل گروه در یک زمان محدود است.
بازی نقش:
یک نقش بازی کردن بدون سناریو است. بازی نقش بر اساس یک متن یا موقعیت فرضی است که دانش آموزان یا معلم آن را شرح می دهند. در بازی نقش، جنبه های مختلف یک موقعیت بازی میشوند. در واقع به دانش آموزانی که در بازی نقش مشارکت میکنند، این شانس داده می شود که مهارتهای زندگی آموخته شده را بازی کنند. بازی نقش شاید مهم ترین روش آموزش مهارتهای زندگی است زیرا دانش آموزانی که در آن مشارکت می کنند استفاده از یک مهارت جدید را در موقعیت های مختلف تجربه می کنند. همچنین بازی نقش در تعامل با موضوعات حساسی که مواجهه واقعی با آنها برای افراد اضطراب آمیز است، ارزش قابل توجهی دارد. یادگیرندگان می توانند مشاهده کنند و روشهای رفتار در یک محیط کنترل شده و امن را پیش از مواجهه با موقعیت واقعی، بیاموزند.
معرفی مهارتهای زندگی:
سازمان جهانی بهداشت در برنامه مهارتهای زندگی که در سال 1993 معرفی نمود، ده مهارت را به عنوان مهارتهای زندگی اصلی معرفی نمود. این مهارتها، مکمل یکدیگر هستند و به صورت زوج زوج ارائه می گردند:
حل مساله تصمیم گیری | تفکر خلاق تفکر نقاد | مقابله با استرس مقابله با هیجانات منفی | ارتباط موثر ارتباط بین فردی | خودآگاهی همدلی |
بسته مهارتهای زندگی توسط آقای بی نیاز تهیه گردیده است. از آنجایی که بازی زبان کودک است، پژوهش ها نشان داده اند که آموزش مهارتهای زندگی به کودکان از طریق بازی به جای ارائه مفاهیم تئوری، اثربخشی بیشتری دارد و نتایج آن ماندگارتر خواهد بود. ضمن اینکه آموزش مهارتهای زندگی در میان گروه همتایان و از طریق فعالیت های گروهی، به ارتقای مهارتهای اجتماعی در کودکان کمک خواهد کرد. در ادامه مهارتهای زندگی به تفصیل توضیح داده شده اند، مفاهیم و بازی های ارائه شده مطابق با سند سازمان جهانی بهداشت و البته حاصل خلاقیت استاد بنده، جناب آقای بی نیاز است:
1.مهارت خودآگاهی:یادگیری من به عنوان یک شخص منحصر به فرد، شناخت خواسته ها، نیازها و احساسات خویش. خودآگاهی به کودک کمک می کند خودش را دست کم نگیرد، تفاوت هایش را با دیگران در نظر بگیرد و برای آینده، چشم اندازی متناسب با ویژگی های خودش داشته باشد.
بازی: مکعب من
- مهارت همدلی: فهم این موضوع که افراد چه شباهت هایی با یکدیگر دارند و چه تفاوت هایی با ما دارند و یادگیری این موضوع که چگونه به تفاوت میان افراد احترام بگذاریم.
بازی: پازل همدلی
3.مهارت ارتباط موثر: یادگیری راههای کلامی و غیر کلامی ارتباط موثر برای برقراری روابط سازگارانه و سالم با دیگران
بازی: نقاشی کن، سوال نکن
- مهارت ارتباط بین فردی: توانایی کار تیمی، جرات مندی، حل اختلاف و دوست یابی
بازی: نردبان دوستی
- مهارت مقابله با استرس: توانایی مدیریت خود در شرایط استرس آور زندگی.
بازی: فلش کارتهای نگرانی
- مهارت مقابله با هیجانات منفی: مدیریت آن دسته از هیجاناتی که حال ما را بد می کنند مثل خشم، ترس، غم، دلتنگی یا حسادت. توانایی نام گذاری این هیجانات در خود و مدیریت آنها
بازی: مار و پله غم و شادی
- مهارت تفکر خلاق: قدرت کشف و خلق ایده های جدید در برابر مسائل زندگی.
بازی: شهر من
- مهارت تفکر انتقادی: بررسی روش مند داده ها و سپس پذیرفتن یا نپذیرفتن آنها
بازی: فلش کارتهای واقعی و خیالی
- مهارت حل مساله: کمک به طی کردن گام های حل مساله شامل ایجاد راه حل، پیدا کردن مزایا و معایب راه حل، انتخاب بهترین راه حل و اجرای آن.
بازی: هزار توی مشکل
- مهارت تصمیم گیری: مهارت درک اهمیت تصمیم گیری و انتخاب مسیر بهتر در بین دو راهی های بزرگ و کوچک زندگی.
بازی: تاج تصمیم گیری
دوره های مرتبط
مباحثه و گفتگو در حوزه فلسفه و روانکاوی
مباحثه و گفتگو در حوزه فلسفه و روانکاوی، تفسیر و شرح کامل مجموعه مقالات روانکاوی و فلسفه(انتشارات راتلج) با هدایت دکتر اکبر جباری فیلسوف و دازاینکاو و نیز دکتر مهدیه معین بعنوان تسهیلگر برگزار میکند.
کارگاه خاتمه درمان روانکاوانه
«مرکز روان تحلیلی ایرانیان» کارگاه خاتمه درمان روانکاوانه ۳ جلسهای در روزهای ۳شنبه برگزار میکند. مدرس این دوره دکتر مهدیه…
سمینار بالینی با تاکید بر آراء تحولی و تکنیک کلاین
«مرکز روان تحلیلی ایرانیان» سمینار بالینی با تاکید بر آراء تحولی و تکنیک کلاین ۸ جلسهای به مدت دو ماه…
دوره آرا کلاین ۱
«مرکز روان تحلیلی ایرانیان» دورهای ۱۰ جلسهای به منظور بررسی مقالات اصلی ملانی کلاین و خوانشهای معاصر از آنها برگزار…